De concrete aanleiding tot het onderzoek was de aanbeveling uit het Interdepartementaal Beleidsonderzoek ‘Jongeren met afstand tot de arbeidsmarkt’ om een life coach voor deze doelgroep beschikbaar te stellen. Die specifieke aanbeveling leidde uiteindelijk tot een veel bredere vraag naar de stand van zaken in Nederland van integrale aanpakken in het sociaal domein, al dan niet in relatie met mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. Daarbij is onderscheid gemaakt naar wat gemeenten kunnen doen en wat het Rijk kan doen om integraal werken te stimuleren.

Er zijn veel aanpakken beschikbaar, maar in de praktijk is de ondersteuning helemaal niet zo integraal

In het onderzoek hebben we 294 aanpakken en programma’s aangetroffen die zichzelf integraal noemen. Vaak is er een lokale aanleiding geweest voor deze werkwijzen, zoals een bevlogen wethouder of een rondetafelgesprek waarbij meerdere partijen aanschoven. Deze zelfbenoemde integrale aanpakken zijn meestal gericht op een afgebakende doelgroep, zoals (kwetsbare) jongeren, statushouders of gezinnen met multiproblematiek.

De integraliteit van de door ons geïnventariseerde integrale aanpakken is getoetst aan de hand van acht indicatoren die we uit de literatuur konden distilleren. Zo is gekeken of er in de integrale aanpak bijvoorbeeld één aanspreekpunt is voor inwoners, of er in de integrale aanpak breder wordt gekeken dan één leefdomein en of met andere domeinen wordt afgestemd. Leggen we deze 294 aanpakken langs deze meetlat, dan blijkt dat het merendeel ervan niet echt integraal te noemen is. Het gaat eerder om een voornemen om integraal te werken, dan dat het in de uitvoering echt goed lukt. Zo lukt het betrokken professionals uit samenwerkende organisaties nog niet altijd om hun werkwijze op elkaar af te stemmen.

Veel belemmeringen om integraal te werken

Beleidsmakers, leidinggevenden en uitvoerend beroepskrachten ervaren naar eigen zeggen nog veel belemmeringen om integraal te werken, zoals schotten tussen budgetten, (cultuur)verschillen tussen organisaties en een hoog verloop onder collega’s. Belemmeringen lijken ook voort te komen uit een gebrek aan vertrouwen in de inwoner en de focus op het zo efficiënt mogelijk uitvoeren van  wetgeving in plaats van ‘doen wat nodig is’ voor de inwoner. Op lokaal niveau lijkt de systeemwereld leidend, en durven bestuurders, managers en beroepskrachten vertrouwde structuren en werkwijzen maar moeilijk los te laten. Het huidige complexe stelsel van wetgeving en financiering in het sociale domein maakt het ook niet gemakkelijk voor gemeenten en andere spelers om de leefwereld van de inwoner centraal te stellen en samenhangende ondersteuning te geven aan mensen met multiproblematiek.

Veelbelovende integrale aanpakken

Desondanks zijn er aanpakken die – met behulp van veel gedrevenheid van de betrokkenen – toch succesvol naar een hoger niveau zijn getild. We onderzochten vijf organisaties die in het huidige stelsel succes boeken met hun integrale werkwijze.

Team 16+ (in de gemeente Alkmaar), School als Werkplaats (op het Friesland College), de Top 600-aanpak, de Samenwerkwijze (in de gemeente Oss) en de sociale teams (in de gemeente Bronckhorst) richten zich elk op een andere doelgroep, met als overeenkomst dat de eerste resultaten van hun aanpakken positief zijn. Inwoners zijn bovenmatig tevreden met de dienstverlening en er zijn eerste indicaties dat de baten hoger uitvallen dan de kosten.

In het rapport doen wij twaalf aanbevelingen aan gemeenten die – ook in het huidige complexe stelsel – toch graag integraal aan de slag willen. We doen ook aanbevelingen aan de Rijksoverheid voor een verbeterd stelsel dat organisaties kan faciliteren bij het ontwikkelen van een integrale aanpak.